Elżbieta Orzechowska
Dzieje drukarstwa w Radomiu (1811- 2023)
Radom do czasów utworzenia departamentów w Księstwie Warszawskim w 1807 r. nie posiadał żadnych tradycji drukarskich. Dlatego nowe władze były zmuszone sprowadzić drukarzy z innych miast, stosując często politykę protekcyjną. W powyższej sprawie zwrócono się wtedy do typografów krakowskich. Początkowo pertraktacje spotkały się z wyraźną odmową, ponieważ z tej oferty zrezygnował Ambroży Grabowski. Dopiero po różnych zabiegach udało się nakłonić do założenia drukarni w Radomiu Macieja Dziedzickiego.
1. Drukarnie w XIX i na początku XX wieku
Dziedziccy, po okresie dobrej koniunktury w okresie insurekcji kościuszkowskiej, na początku XIX wieku doświadczyli sporo kłopotów finansowych, które w konsekwencji doprowadziły do zamknięcia oficyny drukarskiej. Maciej Dziedzicki, pomimo oficjalnego zawieszenia czynności zakładu, potajemnie wydawał druki, czym naraził się miejscowym poligrafom, Janowi Majowi i Józefowi Mateckiemu. Będąc w kłopotliwej dla siebie sytuacji przyjął wtenczas propozycję Józefa Małachowskiego, prefekta departamentu radomskiego, i 29 września 1811 r. założył pierwszą w Radomiu drukarnię. Początkowo mieściła się ona w Rynku, zaś w 1823 r. została przeniesiona do oficyn przy ul. Lubelskiej 21 (obecnie Żeromskiego). Drukarnia wydawała wtedy Dziennik Departamentowy Radomski, a po reformie administracyjnej Dziennik Urzędowy Województwa Sandomierskiego. Dodatkowo 1 stycznia 1827 r. Maciej Dziedzicki uruchomił przy drukarni księgarnię.
W związku z utworzeniem w 1818 r. w Radomiu siedziby Komisji Województwa Sandomierskiego poszerzył się krąg instytucji zamawiających druki o takie jak: Trybunał Cywilny I Instancji, Sąd Pokoju, Komisja Obwodu Sandomierskiego, Towarzystwo Dobroczynności. W miarę napływu zamówień Dziedzicki uzyskał znaczne dochody i stał się jednym z bogatszych ludzi w Radomiu. Był też jedynym drukarzem, mającym monopol na druki rządowe niemal w całym województwie sandomierskim. Dlatego też z wielką determinacją bronił swoich interesów zwłaszcza, gdy w 1820 r. powstał projekt utworzenia w Radomiu drukarni należącej do Natana Glücksberga, połączonej z czytelnią czasopism, a w 1833 r. Albina Milczarskiego.
W tym czasie krótko, bo od października 1830 r. do 1832 r. funkcjonowała też drukarnia Franciszka Ksawerego Dmochowskiego, która dokonywała głównie tanich przedruków. Na początku 1832 r. Dmochowski zamknął jednak drukarnię i wyjechał do Warszawy.
Wzrost nastrojów patriotycznych poprzedzających wybuch powstania listopadowego w 1830 r. i ustanowienie centralnej cenzury spowodowało, że władze rządowe wprowadziły drastyczne zarządzenia wobec drukarzy. Policja cztery razy w roku dokonywała rewizji i kontroli oficyn wydawniczych. Atmosfera podejrzliwości nie ominęła również Radomia. W czerwcu 1830 r. Komisja Województwa Sandomierskiego poleciła komisarzowi policji przeprowadzić rewizję w oficynie Macieja Dziedzickiego. Przeszukania dokonano w obecności właściciela, nie znajdując wszelako żadnych zakazanych książek i czasopism. Dziedzicki, jako drukarz rządowy z pewnością miał dobre stosunki z władzami i był traktowany ulgowo.
Po śmierci Macieja Dziedzickiego 17 stycznia 1832 r., drukarnią w latach 1831-1832 zarządzał Albert Wierciński z sukcesorami. Rok później, w 1833 r., jako zięć zmarłego, prawem spadku objął ją w posiadanie i zawiadywał do 1846 r. W tym czasie drukowano w niej Dziennik Urzędowy Guberni Radomskiej, wszelkie rządowe obwieszczenia i rozporządzenia oraz liczne inne druki. Wiercińskiemu przyszło prowadzić drukarnię w okresie nasilającej się cenzury władz. Osoby prowadzące drukarnie, litografie i księgarnie były zobowiązane składać co pewien czas wiernopoddańcze deklaracje. Taki hołdowniczy akt 12/24 maja 1841 r. przesłał radomskim rządowym władzom również Albert Wierciński.
W wyniku kolejnych zmian administracyjnych, po połączeniu guberni kieleckiej z sandomierską i utworzeniu guberni radomskiej w 1845 r. z siedzibą w Radomiu, Wierciński zrezygnował z prowadzenia drukarni. Ponieważ zwiększyło się zapotrzebowanie na druki rządowe, i aby nie ponosić dodatkowych kosztów odsprzedał oficynę Wincentemu Stokowskiemu–synowi z Kielc. Mieściła się ona przy dawnej ul. Lubelskiej 28 (obecnie Żeromskiego). Stokowski doposażył radomską drukarnię maszynami przywiezionymi z Kielc.
Od 1839 r. przy ul. Lubelskiej 227 krótko istniał warsztat litograficzny Stefana Balińskiego i jego wspólnika, malarza Jana Ignacego Karmańskiego. Współwłaściciele podzielili między siebie zakres produkcji: Baliński przejął realizację druków dla Urzędu Gubernialnego Radomskiego, natomiast Karmański wykonywał prace artystyczne i pomoce szkolne. Wpływ na dalsze funkcjonowanie zakładu miała niechybnie śmierć w grudniu 1839 r. młodej żony Balińskiego, Amelii. Oficynę w 1845 r. odkupił od niego były pracownik, Antoni Mierzejewski.
Obok funkcjonujących drukarni istniały wtedy w Radomiu czynne księgarnie, między innymi: Marianny Presser (1833), Albina Milczarskiego (1833), a w latach 1839-1851 Ignacego Rosenthala i Karola Gaina przy ul. Lubelskiej. Ta ostatnia handlowała książkami w języku polskim, francuskim i niemieckim, podręcznikami szkolnymi i dziełami naukowymi oraz nutami. W latach 1849-1865 funkcjonowała również księgarnia przy „Sklepie ubogich” prowadzonym przez Towarzystwo Dobroczynności w Radomiu. Od 1826 r. istniała czytelnia i księgarnia Szkoły Wojewódzkiej oo. Pijarów, a w latach 1858-1865 księgarnia nakładowa Leona Liebermana. W 1865 r. przy ul Rwańskiej rozpoczęła działalność księgarnia Adolfa i Fajgi Zukerów. Sprzedawano w niej książki w języku polskim, rosyjskim i hebrajskim. W 1884 r. Adam Suchański otworzył księgarnię przy własnym zakładzie introligatorskim, którą prowadził potem jego syn Edward. Mieściła się przy ul. Lubelskiej 25, a następnie 27. Przetrwała do 28 lutego 1949 r., do czasy nacjonalizacji. Od 1888 do 1914 r. istniała księgarnia przy sklepie wielobranżowym Marii Dubelt.
Zapotrzebowanie na druki rządowe oraz innych instytucji, jak również osób prywatnych okazało się w tym czasie w Radomiu tak znaczne, że pod koniec 1845 r. zakład litograficzny otworzył Franciszek Miziewicz. Zatrudniał w nim wykwalifikowanego litografa Zygmunta Wrońskiego. Oficyna mieściła się przy ul. Rwańskiej 12. Obie drukarnie, Mierzejewskiego i Miziewicza, przetrwały jedynie około półtora roku i w 1847 r. zostały wchłonięte przez drukarnię Wincentego Stokowskiego–syna. Był on wtedy oficjalnym drukarzem rządowym, posiadając wyłączny monopol na dostawę druków w całej guberni radomskiej.
Zarząd oficyny Stokowskiego w 1857 r. objął wykwalifikowany drukarz Jan Kanty Trzebiński (1828-1899), który w zawodzie kształcił się w drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego, a po ukończeniu w 1846 r. Instytutu Technicznego w Krakowie uzyskał tzw. patent drukarski. Cztery lata później (1861 r.) ożenił się z córką Jakuba Czempińskiego, właściciela drukarni przy dawnej ul. Lubelskiej. Wychodziły z niej nie tylko pisma urzędowe, ale także gazety, książki, afisze i obwieszczenia. Drukarnia ta do 1864 r. zatrudniała 12 pracowników i posiadała cztery ręczne drewniane prasy.
W styczniu 1865 r. Jakub Czempiński za sześć i pół tysiąca rubli odkupił drukarnię od Wincentego Stokowskiego i przekazał ją w zarząd swemu zięciowi J. K. Trzebińskiemu. Ten cztery lata później został jej właścicielem i z czasem przekształcił ją w duży zakład poligraficzny pod nazwą „Zakłady Drukarstwo-Ligraficzne Jan Kanty Trzebiński”. Sprowadził nowe maszyny, między innymi do przekłuwania druków i do rytowania na kamieniu litograficznym. W drukarni Trzebińskiego nadal tłoczono Dziennik Urzędowy Guberni Radomskiej, a od 1867 r. Radomskije Gubernskije Wiedomosti. Wydawano też Gazetę Radomską, liczne regionalia, tak prasę jak i publikacje książkowe (m.in. opracowania ks. Jana Wiśniewskiego). Prowadzono też skład druków, papierów listowych i kopert. W 1899 r. w zakładzie było zatrudnionych 46 osób.
Możemy stwierdzić, że rok 1865 stanowił dla drukarstwa Radomia symboliczną cezurę. Wcześniej istniały jedynie warsztaty typograficzne o charakterze rzemieślniczym, którymi były małe rządowe drukarnie. Po 1865 r. pojawiły się oznaki wkroczenia zakładów na drogę produkcji przemysłowej, czego najlepszym przykładem stała się firma Jana Kantego Trzebińskiego. Praca jego przedsiębiorstwa chlubnie zapisała się na kartach drukarstwa radomskiego, o czym świadczą odznaczenia. Oficyna w 1899 r. otrzymała złoty medal na wystawie przemysłowo-rolniczej w Radomiu oraz dyplom uznania na Pierwszej Wystawie Ilustrowanych Kart Pocztowych w Krakowie.
W maju 1875 r. rozpoczęła swoją działalność drukarnia Antoniego Kurzątkowskiego mieszcząca się przy dawnej ul. Lubelskiej 7. Była ona drugą co do wielkości oficyną w Radomiu po zakładzie J. K. Trzebińskiego, w której wcześniej Kurzątkowski pracował jako zecer. W 1890 r. drukarnię przejął jego syn, Apolinary Ignacy Kurzątkowski. Tłoczono w niej broszury, druki, książki i śpiewniki, a przez pół roku Gazetę Radomską (1889). Nie wytrzymała jednak konkurencji z oficyną Trzebińskiego i wkrótce zbankrutowała.
Trzecią dużą drukarnię w Radomiu uruchomił 30 grudnia 1890 r. Józef Grodzicki. Mieściła się na posesji Mierzyńskiego przy dawnej ul. Lubelskiej 49. Rychło przyjęła zamówienia rządowe, między innymi na druk urzędowego tygodnika Radomskije Gubernskije Wiedomosti. W 1906 r. J. Grodzicki otrzymał pozwolenie na założenie drukarni w innych miastach guberni: w Skarżysku Kamiennej, Końskich, Kozienicach, Opocznie, Ostrowcu Świętokrzyskim, Staszowie. W 1916 r. jego zakład w Radomiu przejął Stefan Nowakowski.
2. Okres międzywojenny i czasy II wojny światowej
W okresie międzywojennym (1918-1939) nadal najbardziej popularną oficyną była drukarnia Trzebińskich. Po śmierci Jana Kantego Trzebińskiego (11.09.1899) zakład przejęli jego synowie: Julian i Jan. W 1918 r. do oficyny w podwórzu przy ul. Żeromskiego 28 dobudowano pawilon, który zaprojektował architekt Adolf Szyszko-Bohusz, profesor UJ. Został on wzniesiony na planie kwadratu, z przedsionkiem w postaci absydy w jednym z narożników. Budynek był wykonany z licowanej cegły, z zastosowaniem piaskowca jako elementu dekoracyjnego, oszkarpowany, pokryty łamanym dachem, a przedsionek małą kopułką. Dziś budowla przedstawia wartość historyczną i została wpisana do rejestru zabytków (9/A/79 z 15 października 1979).
Po śmierci Juliana Trzebińskiego (15.10.1919) firma przeszła na własność jego brata, Jana Trzebińskiego i sukcesorów. Upadający zakład w 1937 r. przejęli pracownicy i przekształcili go w Spółdzielcze Zakłady Graficzne – Spółdzielnia Pracy z o.o. Po wyzwoleniu Radomia w 1945 r. na ich bazie powstały Graficzne Zakłady Spółdzielcze, które w 1964 r. przejęła Spółdzielnia Pracy „Opakowanie”. Z czasem, w uznaniu zasług oficyny dla miasta i regionu jedną z ulic Radomia nazwano imieniem Jana Kantego Trzebińskiego.
Znaną firmą drukarską były Zakłady Drukarskie Sejmiku Radomskiego i S-ki, uruchomione w maju 1923 r. w domu Balińskich i Hemplów przy byłej ul. Lubelskiej 46 (obecna ul. Żeromskiego). Była to spółka, którą tworzyli: Sejmik Radomski (większość udziałów), Jan Burian, właściciel warszawskiej drukarni „Rola” oraz ziemianie i radomscy przemysłowcy. Drukowano w nich książki, czasopisma (24 tytuły) i różne druki ulotne.
Popularną wśród radomskich Żydów była drukarnia Naftuli Hersza Żabnera. Tłoczyła ona wówczas 12 periodyków, w tym siedem w języku jidysz. Pozwolenie na jej uruchomienie Żabner uzyskał 9 września 1900 r. Została zlikwidowana na początku 1941 r. podczas okupacji niemieckiej. Mieściła się przy ul Lubelskiej 25.
Od 1929 r. usługi drukarskie świadczyła także Drukarnia „Nowoczesna” założona przez Gotlieba Szloma przy byłej ul. Lubelskiej 7, w miejscu, w którym wcześniej istniał zakład A. Kurzątkowskiego. W 1935 r. odkupił ją Franciszek Rodziewicz i wyposażył w pierwszą w Radomiu automatyczną maszynę do drukowania plakatów o dużym formacie. W czasie okupacji niemieckiej drukarnią zarządzała żona Rodziewicza, gdyż on w tym czasie przebywał w niemieckim oflagu. Drukarnia stanowiła wtedy skrzynkę kontaktową dla radomskiego konspiracyjnego podziemia. Rodziewicz po powrocie z niewoli w 1945 r. prowadził ją do czasu upaństwowienia w 1949 r., a niebawem likwidacji.
W 1932 r. dawny zakład Stefana Nowakowskiego przejął Tadeusz Tomanek, który po kapitalnym remoncie przekształcił go w największą w województwie kieleckim drukarnię noszącą nazwę „Zakłady Drukarsko-Litograficzne Tadeusz Tomanek”. Jego kolejnym właścicielem w 1936 r. został Czesław Oziomek. Podczas okupacji niemieckiej władze okupacyjne doposażyły zakład w dodatkowe maszyny, żądając w zamian drukowania wydawnictw propagandowych Dziennika Radomskiego i Deutsche Gemeinschaft oraz druków akcydensowych na swoje potrzeby. Po zakończeniu II wojny światowej została upaństwowiona i działała pod nazwą Drukarnia Państwowa II
Po zakończeniu II wojny światowej Zakłady Drukarskie Sejmiku Radomskiego i S-ki stały się drukarnią partyjną Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Na początku lat 50. zostały przemianowane na Drukarnię Robotniczą Spółdzielni Wydawniczej „Prasa”, a następnie wcielone do Radomskich Zakładów Graficznych.
Jesienią 1936 r. powstała Drukarnia „Powszechna” mieszcząca się przy ul. F. Focha 3. Prowadzili ją P. Ciępko i J. Stano. Świadczyła drobne usługi drukarskie także w okresie okupacji niemieckiej. W 1950 r. została przejęta przez Spółdzielnię Inwalidów „Nowe Życie”, a w 1969 r. jej siedzibę przeniesiono do pomieszczeń przy ul. Ptasiej 14 na Młodzianowie.
3. Drukarnie radomskie po 1945 r. i współczesne
Tuż po wyzwoleniu Radomia, 29 stycznia 1945 r. w wyniku upaństwowienia drukarni Czesława Oziomka przy ul. Żeromskiego 49 (dawna oficyna Józefa Grodzickiego) powstała Drukarnia Państwowa II. W lutym 1945 r. zaczęto drukować w niej Radomski Biuletyn Informacyjny, pierwsze pismo w powojennym Radomiu. Od 1 stycznia 1947 r. nosiła nazwę: Państwowe Zakłady Graficzne – Zakład nr 18 w Radomiu, a od 1950 r. – Kieleckie Zakłady Graficzne z siedzibą w Radomiu. Na początku lat 50. przejęła Drukarnię Sejmiku Radomskiego przy ul. Żeromskiego 46 i stała się największym zakładem poligraficznym w województwie kieleckim. W 1951 r. zmieniła nazwę na Radomskie Zakłady Graficzne. W 1956 r. stała się drukarnią akcydensową Centralnego Wydawnictwa Druków Akcydensowych, co wiązało się z poprawą parku maszynowego i kwalifikacji kadry. W 1982 r. jej siedziba została przeniesiona do nowego budynku przy ul. Dalekiej 85 (obecnie ul. 11-Listopada). W latach dziewięćdziesiątych przekształcona w Sp. z o.o.
Drukarnie w Radomiu w XIX i na początku XX wieku:
1811 – 1832 drukarnia Macieja Dziedzickiego;
1830 – 1832 drukarnia Franciszka Salezego Dmochowskiego;
1832 – 1844 drukarnia Alfreda Wiercińskiego;
1839 – 1845 zakład litograficzny Stefana Balińskiego i Jana Ignacego
Karmańskiego;
1845 – 1847 zakład litograficzny Franciszka Miziewicza;
1845 – 1847 zakład litograficzny Antoniego Mierzejewskiego;
1845 – 1865 drukarnia i litografia Wincentego Stokowskiego – syna;
1865 – 1899 Zakłady Drukarstwo-Ligraficzne Jan Kanty Trzebiński;
1899 – 1919 Zakłady Drukarstwo-Ligraficzne Julian Trzebiński;
1875 – 1893 drukarnia Antoniego Kurzątkowskiego, od 1890 do 1893 r.
Apolinarego Ignacego Kurzątkowskiego – syna;
1890 – 1916 drukarnia Józefa Grodzickiego;
1900 – 1941 drukarnia Naftuli Hersza Żabnera;
1916 – 1932 drukarnia Stefan Nowakowskiego, potem Tadeusza Tomanka;
Drukarnie w Radomiu w okresie międzywojennym (1918–1939) i II wojny światowej (1939–1945):
1919 – 1937 Zakłady Drukarstwo-Ligraficzne Jan Trzebiński – syn;
1923 – 1945 Zakłady Drukarskie Sejmiku Radomskiego i S-ki,
1929 – 1935 Drukarnia „Nowoczesna” Gottlieba Szlomy;
1932 – 1936 Zakłady Drukarsko-Litograficzne Tadeusz Tomanek;
1936 – 1945 Zakłady Drukarsko-Litograficzne Czesław Oziomek;
1935 – 1949 Drukarnia Franciszka Rodziewicza kupiona od Gottlieba Szlomy;
1936 – 1950 Drukarnia „Powszechna” prowadzona przez P. Ciępko i J. Stano;
1937 – 1945 Spółdzielcze Zakłady Graficzne – Spółdzielnia Pracy z o.o., od
1964 r. Spółdzielnia Pracy „Opakowanie”;
Drukarnie w Radomiu po zakończeniu II wojny światowej:
1945 – 1947 Drukarnia Państwowa II, od 1947 r. Państwowe Zakłady Graficzne
– Zakład nr 18 w Radomiu; od 1950 r. Kieleckie Zakłady Graficzne
z siedzibą w Radomiu; od 1951 r. Radomskie Zakłady Graficzne;
1945 – 1950 Drukarnia Robotnicza Spółdzielni Wydawniczej „Prasa”,
po 1950 r. wcielona do Radomskich Zakładów Graficznych;
1950 – ? Spółdzielnia Inwalidów „Nowe Życie” ul. Ptasia na Młodzianowie;
przejęta po 1994 roku przez p. Grochowieckiego
Drukarnie w Radomiu po transformacjach 1989 r.
1994 – 2021 GROMAL
199? ITEE – wydawnictwo naukowe, poligrafia, Drukarnia dziełowa
1993 – obecnie GRAPOL Włodzimierz Grabowski
1993 – obecnie KK STUDIO – Agencja reklamowa, w przekształcona w drukarnię Grupa KK
1995 – obecnie VIRGO POLIGRAFIA Skowroński Janusz Sola Paweł
1998 – 2020 NOWARGRAF
1998 – obecnie SOLTER
BIGA-DRUK
Polskie Zakłady Graficzne POLZAGRAF
REPROGRAF – Michał Wydra
Ars-Druk – Rafał Stus
DIZMAR
GRAPOL –
MultiColor
GRAF-DRUK – J. Jaskólski I A. Kupis
Drukarnia Piasta –
ALPEX –
ROMEL
DRUK-POL – Tomasz Czerski
EFPRINTA – drukarnia fleksograficzna
DUBLET PHU
AL-DRUK
SKAUT.PL
WIMAR – sitodrukarnia
CENTRUM WZORNICTWA UŻYTKOWEGO – sitodrukarnia
Literatura:
Cz. Erber, Drukarstwo i księgarstwo w Radomiu w latach 1811-1865, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego”, t. XIV (1977), z. 2, s. 3-84; 85-107.
Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w., red. Stefan Witkowski, Warszawa 1985, s.73-74, 125, 158-159.
J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, wyd. I, Radom 2009, s. 51-52, 276.
Cz. Zwolski, Historia miasta Radomia. Kronika, Radom 2005, s. 57, 85-86, 89, 93, 95-96, 224.